Het gevaar van de domme mens

En hoe je voorkomt er zelf één te worden

Kritisch denken, vragen stellen, twijfelen, het is niet zo vanzelfsprekend. Anno 2025, waarin tijd schaars is, waar herhalende slogans het winnen van inhoud en de wereld op je stoep staat door een dagelijks bombardement aan informatie, is denken niet zonder risico. Kritische vragen, nuance of twijfel maken verdacht. Een afwijkend geluid maakt een persoon ongewenst. Anderen willen er niet mee geconfronteerd worden, want het maakt ze ongemakkelijk en in het ergste geval verandert de ander in een vijand.

Het is vaak niet eens onwetendheid of gebrek aan kennis, maar gemakzucht, blind vertrouwen, beïnvloed door (sociale) media die precies vertellen hoe men behoort te denken. Het gebrek aan diversiteit in perspectieven in het klassieke medialandschap heeft vermoedelijk een grote vinger in de pap. Tel daarbij op dat de gemiddelde moderne mens constant druk is, of dat nu werk, gezin, sociaal, of vaak alle drie tegelijk is, en hij of zij wordt nog kwetsbaarder voor het uitbesteden van denken dan eerder het geval was. Het is een systeem dat vaak weldenkende mensen verandert in volgzame nieuwsconsumenten. Niet uit slechtheid, maar uit gemak en niet zelden ook uit onwetendheid.

Moreel kompas uitbesteed

Dat idee is niet nieuw. In 1943, door de nazi’s opgesloten in een cel vanwege ‘hoogverraad’, zag de Duitse theoloog en verzetsstrijder Dietrich Bonhoeffer die tevens samenspande om Adolf Hitler te vermoorden, het al gebeuren. Bonhoeffer zag geen monsters om zich heen. Hij zag gewone mensen, buren, collega’s, gelovigen. Mensen die zonder het te beseffen hun moreel kompas hadden uitbesteed. Niet uit slechtheid, maar uit gemak, omdat ‘het zo hoort’. En dat is misschien wel het meest verontrustende: domheid, het niet zelf nadenken, gedreven door het comfort van conformisme. Het heeft een subtiele uitwerking, juist omdat het zo genormaliseerd is. Makkelijker is het om te volgen wat de meesten vinden dan met risico op uitsluiting vragen te stellen bij onderwerpen die al lang en breed besloten zijn.

Niet omdat we leven in een of andere dictatuur of in een dystopisch 1984, maar in een vrije wereld. De uitbesteding van denken speelt zich af in deze tijd en niet enkel toen de consequenties ervan betekenden dat gewone mensen hele foute dingen deden; het verraad van hun joodse stadsgenoten tijdens de Tweede Wereldoorlog bijvoorbeeld. Het speelt zich af in modieuze slogans en hun echo’s, in overtuigingen die vaststaan zonder dat daar solide gronden voor zijn, in mensen zoals jij en ik.

‘Vaststaat dat domheid geen gebrek is aan intelligentie, maar een moreel tekort,’ aldus Bonhoeffer in zijn brieven die hij schreef in de gevangenis. En dat maakt deze theorie zo confronterend. Want wie haar werkelijk begrijpt, voelt hoe dun de scheidslijn is tussen innerlijke vrijheid en gedachteloos meedraaien in een systeem dat vooral floreert wanneer mensen ophouden zelf na te denken. Het is vooral de leegheid ervan die verontrust. Een collectieve domheid die zich verspreidt via media, onderwijs, celebraties en instituties is als het ware een soort brainwash virus. Het gezonde verstand is niet langer vrij, maar geketend.

Slogans

Misschien klinkt het allemaal erg abstract, maar dit mechanisme is overal voelbaar. Neem de oorlog tussen Israël en de Palestijnse terreurbeweging Hamas in Gaza. Een oorlog die in media , op universiteiten en op culturele evenementen gereduceerd wordt tot simpele, maak ook ophitsende, niet zomaar wat onschuldige slogans: ‘Free Palestine from the river till the sea’, ‘Destroy Israel’, ‘Death to the IDF’ en ‘Make Gaza Jewish again’. Of de bewering die vaak herhaald wordt op de sociale media dat iedereen die opkomt voor de Palestijnen in Gaza, de terreur van Hamas zou steunen.

Ook het domme gelijkstellen van Israëli’s (of de Joodse diaspora) aan de regering Netanyahu en Gazanen aan Hamas – en dat terwijl bekend is dat Gazanen gemarteld en vermoord worden bij verzet tegen hun terreurregime. Hiertussen onderscheid maken blijkt ingewikkeld te zijn. In bepaalde kringen is kritiek niet alleen ongewenst, het maakt je verdacht, ‘een verdediger van genocide’ bij kritiek op Hamas of ‘een antisemiet’ bij kritiek op het Israëlische overheidsbeleid. In de ogen van de ander ben je fout, terwijl die ander vanuit een morele superioriteit op je neerkijkt of met frustratie en boosheid omdat hij of zij geen controle over het heersende narratief heeft. Ook is Zionisme voor nogal wat mensen tegenwoordig het toonbeeld van kwaadaardigheid en daarin nuance aanbrengen, wordt gelijk gesteld aan ‘racisme’, ’fascisme’ of zelfs ‘genocide’ goedpraten.

Er is geen ruimte voor allerlei grijstinten, want dat maakt het ingewikkeld in een wereld die leeft van stelligheid en luie frames. En er is al helemaal weinig ruimte voor historische nuance en compassie voor de andere kant. Maar momenteel enkel het onbegrip en de verdeeldheid in het Westen naar aanleiding van de oorlog in Gaza en Israël verklaren op grond van de afwezigheid van onafhankelijk denken, dus domheid, is naar mijn smaak vaak nog te onschuldig. Helemaal met een geschiedenis die rijmt.

Collectieve reflex

Of kijk naar het corona-debat in de tijd van de pandemie (2020-2022). Wie vragen stelde bij de maatregelen en het vaccinatiebeleid, werd niet tegengesproken maar afgeserveerd als complotdenker of wappie. Wie zich niet liet vaccineren, werd ervan beschuldigd ziekenhuisbedden in beslag te nemen, anderen in gevaar te brengen en een last te zijn. Je was asociaal, onverantwoordelijk, een bedreiging voor het collectief. De sociale druk werd steeds heviger en met overheidscampagnes en slogans als ‘je doet het voor een ander’ werd twijfel stevig de kop ingedrukt. Het ging er niet bepaald zacht aan toe en de verdeeldheid was enorm. En zo ontstond sociale uitsluiting, niet uit haat, maar uit een collectieve reflex die alles wilde beschermen, behalve het ongemak van onafhankelijk tot een oordeel komen.

‘Juiste’ woorden

Ook bij de manier waarop jongeren hun standpunt over complexe geopolitieke conflicten, zoals Gaza en Oekraïne, vormen op basis van trending content, eenzijdige filmpjes of populaire TikTok-influencers, zonder kennis van de context of geschiedenis, is geen plaats vrij voor kritisch denken. Want wie de ‘juiste’ woorden zegt, heeft gelijk, gestimuleerd door het algoritme dat hierop aanslaat.

Nog een voorbeeld: veel mensen erkennen klimaatverandering, maar handelen er niet naar. Tegelijkertijd worden ‘groene keuzes’ vaak klakkeloos omarmd (zoals elektrische auto’s of CO₂-compensatie), zonder te onderzoeken of ze écht duurzaam zijn. Kritisch denken wordt vervangen door het afkopen van een schuldgevoel.

Cancelen

Daarnaast lopen wetenschappers die kritiek hebben op de CO2-tunnelvisie het risico gecanceld te worden door collega’s en media. De Spaanse wetenschapper Millan M. Millan (1941-2024) was van mening dat ook een ecologische blik op klimaat nodig was en dat niet enkel naar klimaat gekeken moest worden middels abstracte computermodellen die CO2 emissies moesten terugdringen. Het werd hem niet in dank afgenomen door zijn collega’s en hij stond destijds met zijn klimaat als two-legged zienswijze op eenzame hoogte.

Blind vertrouwen

Tenslotte het gebruik van AI-tools en het blindelings vertrouwen hierin. Je hoeft niet meer zelf na te denken, een machine doet dat. Je vraagt het gewoon aan ChatGPT of Grok op het platform X en vertrouwt op de objectiviteit van de antwoorden. Bijvoorbeeld: een gebruiker op X met 45.000 volgers ontkent in alle toonaarden de seksuele geweldsdelicten van terreurbeweging Hamas op 7 oktober 2023 en schrijft naar zijn volgers dat ‘alles door Israël bij elkaar gelogen is’. Dat wordt bevestigd door de AI-tool Grok op X, ongeacht getuigenverklaringen van overlevenden, vrijgelaten gijzelaars en hulpverleners die wel degelijk bestaan, zoals nu ook bijeengebracht in een pas gepubliceerd en uitgebreid rapport van The Dinah Project. The Dinah Project, onder leiding van de Israëlische rechtsgeleerde Prof. Ruth Halperin-Kaddari, streeft met dit onderzoek, dat onderbouwt hoe seksuele geweldsdelicten als oorlogswapen door Hamas zijn ingezet, naar herkenning en gerechtigheid voor alle slachtoffers van seksueel geweld in conflict-gebieden. Wie of wat kunnen we hier vertrouwen: een AI-tool, een machine, die mogelijk bias bevat of wellicht niet up to date is of echte mensen van vlees en bloed? U zegt het.

De voorbeelden tonen een samenleving waarin denken wordt ingeruild voor reageren, waarin afwijking oncomfortabel maakt en conformisme het bewijs dat men een goede burger is. Mensen stoppen niet met denken omdat ze het niet kunnen, maar ze doen het omdat ze het niet meer hoeven. En dat is de ware tragiek. De samenleving heeft het denken overgenomen, in kant-en-klare meningen en in dominante verhalen en overtuigingen. Wat iedereen doet, wordt het morele gelijk. En voor je het weet, is ‘het hoort zo’ genoeg om kwalijke acties te rechtvaardigen.

En dat is precies wat Bonhoeffer zag gebeuren in zijn tijd. De mechanismen zijn niet veranderd, alleen de achtergrond waartegen is moderner geworden. Wat Bonhoeffer ons naliet, was een uitnodiging, een keuze: denk je nog én ben je bereid te twijfelen aan wat je denkt te weten?

Conformisme

Wat hem het meest bezighield, was niet het brute geweld dat buiten de gevangenis leefde; niet het kwaad in zijn meest ultieme vorm. Wat hem werkelijk verontrustte, was de vraag hoe gewone mensen — opgeleid, weldenkend, vaak zelfs goed bedoelend — deel konden worden van een moorddadig systeem. Mensen geloofden oprecht dat ze het juiste deden. Maar wat er werkelijk gebeurde, was dat het geweten het verloor van de groepsdruk en de wil tot conformeren.

‘Domheid is een gevaarlijker vijand van het goede dan slechtheid,’ schreef Bonhoeffer in zijn gevangenisbrieven die later verschenen in boekvorm met de titel Verzet en overgave. ‘Tegen het kwade kun je protesteren, je kunt het ontmaskeren of desnoods met geweld verhinderen. Het kwade draagt altijd de kiem van eigen ontbinding in zich, want het laat in de mens ten minste een gevoel van onbehagen achter. Tegen domheid zijn wij weerloos. Argumenten baten niet.’

Domheid reageert niet op feiten. Wat Bonhoeffer intuïtief aanvoelde in 1943 wordt ondersteund door latere experimenten. Wat ooit een filosofische stelling was, is inmiddels meetbare werkelijkheid.

Neem het Dunning-Kruger-effect, een cognitief vooroordeel vernoemd naar de psychologen David Dunning en Justin Kruger (1999). Zij ontdekten dat mensen met weinig kennis van een bepaald onderwerp vaak denken dat ze er veel van weten, terwijl mensen die veel weten, hun kennis realistischer inschatten, of zelfs iets onderschatten. Onkunde schept geen twijfel, het schept zekerheid dat nogal eens luid en stellig wordt.

Of het kille experiment van Stanley Milgram. Proefpersonen die, onder druk van autoriteit, elektrische schokken (het waren geen echte stroomstoten, maar dat wisten de proefpersonen niet) toedienen aan een ander persoon in een kamer naast hen, terwijl de proefpersonen weten dat het niet klopt. De proefpersonen gehoorzamen niet uit kwaadaardigheid, maar omdat ze zich niet langer individueel verantwoordelijk voelen. Ze gedragen zich alsof ze alleen nog verantwoording verschuldigd zijn aan de gezagsdrager, wiens wensen ze zo goed mogelijk willen vervullen.

Een vergelijkbare bevinding volgde uit het proces tegen Adolf Eichmann in 1961 in Jeruzalem, waarbij Eichmann beweerde slechts bevelen te hebben uitgevoerd, zonder na te denken over het leed dat hij aanrichtte. De man die eruit zag als een onbeduidende boekhouder en niet bepaald als een sadistische massa-moordenaar, maar er wel voor zorgde dat massale transporten op poten werden gezet om Europese Joden weg te voeren naar de vernietigingskampen. Hij was naar eigen zeggen niet meer dan een radertje in de grote nazimachine. Door Hannah Arendt ‘de banaliteit van het kwaad’ genoemd. In haar boek De banaliteit van het kwaad: Een reportage (1969), over het Eichmann proces laat zij zien dat personen zoals Eichmann die vele wandaden op hun geweten hebben geen antisemitische duivels zijn, maar banale, gehoorzame uitvoerders van wat hen opgedragen wordt. Begrijpelijk dat Hannah Arendts boek in die tijd veel opschudding baarde en dat er, ook nu nog, discussie over is.

Informatie die botst met onze overtuigingen maakt ongemakkelijk. En dus kiezen we vaak voor het veilige pad: herhaling, bevestiging, vertrouwde stemmen, en de durf om te twijfelen lost langzamerhand op.

Opgeven van vrijheid

Bonhoeffer waarschuwde dat wie zijn denkvermogen inlevert, uiteindelijk zijn vrijheid opgeeft. Niet met geweld, maar met toestemming. Daarom is de echte vraag: ben je bereid de prijs te betalen van helder blijven denken? Ook als het je wat kost. Ook als het je vriendschappen onder druk zet. Ook als je moet staan in een ruimte waar niemand je lijkt te volgen.

Want de enige vrijheid die we echt hebben, is die van de geest en die inleveren, zou niemands keuze moeten zijn. Dus kies tussen comfort en helderheid; tussen gemak en geweten; tussen volgen en werkelijk begrijpen. De prijs van denken is hoog. Maar de prijs van niet denken? Die is onherstelbaar.

Op 9 april 1945 bij zonsopgang in concentratiekamp Flossenbürg werd de vrome verzetsheld Dietrich Bonhoeffer door de nazi’s vermoord door ophanging.

“Bovendien is de domme mens, in tegenstelling tot de slechte mens, zeer tevreden met zichzelf. Hij is zelfs gevaarlijk want hij is prikkelbaar en agressief. Daarom moet men met de domme voorzichtiger zijn dan met de slechte.”

Ook verschenen op Reporters Online. Daar kun je eventueel een kleine bijdrage doen onderaan het artikel om mijn werk te steunen, waarmee je tegelijkertijd onafhankelijke journalistiek bevordert (een klein gedeelte gaat naar Reporters Online). Feed two birds with one plate! 🙏🏽